Radon là gì? Mối nguy gây ung thư phổi từ khí phóng xạ trong nhà bạn

Radon – một khí phóng xạ không màu, không mùi, không vị – là mối nguy hiểm vô hình đang rình rập trong hàng triệu ngôi nhà trên thế giới. Là nguyên nhân gây ung thư phổi hàng đầu ở người không hút thuốc, Radon có thể len lỏi qua nền móng, tường và không khí trong nhà bạn mà không hề để lại dấu vết. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ về bản chất, tác động sức khỏe và cách phòng ngừa hiệu quả loại khí độc nguy hiểm nhưng thường bị bỏ qua này.

Radon là gì?

Để kiểm tra radon trong nhà ngay lập tức, sử dụng bộ kit đo thụ động như Charcoal Canister hoặc Alpha Track Detector, đặt ở tầng thấp nhất, đọc kết quả sau 2-7 ngày hoặc gửi lab phân tích. Nếu vượt 4 pCi/L (150 Bq/m³), lắp hệ thống hút khí dưới móng nhà.

Radon là một nguyên tố khí hiếm phóng xạ thuộc nhóm khí trơ (nhóm 18) trong bảng tuần hoàn hóa học, với ký hiệu Rn và số nguyên tử 86. Nó là nguyên nhân gây ung thư phổi đứng thứ hai sau hút thuốc lá, và là nguyên nhân hàng đầu ở người không hút thuốc, tương tự như mối nguy từ amiăng (asbestos).

Ở Việt Nam, nghiên cứu tại Đà Lạt cho thấy nồng độ trung bình trong nhà khoảng 62 Bq/m³, nhưng có thể cao hơn ở khu vực đá granite.

Nguồn gốc và sự hình thành của Radon

Radon hình thành từ sự phân rã tự nhiên của Uranium-238, một kim loại nặng có trong hầu hết các loại đất đá. Cụ thể: Uranium phân rã thành Radium-226, rồi thành Radon-222 (đồng vị chính).

Khí này thấm qua khe đất, tích tụ trong nhà kín. Ở không gian mở, nó phân tán nhanh; trong nhà, nồng độ có thể tăng gấp 10 lần. Để kiểm tra nguồn, đo ở tầng hầm hoặc giếng nước, sử dụng thiết bị RAD7 cho kết quả chính xác.

Tính chất vật lý và hóa học

Radon là khí trơ, không phản ứng hóa học dễ dàng, nhưng phóng xạ alpha từ phân rã gây tổn thương tế bào phổi. Để xử lý, sử dụng màng nhựa cao mật độ che sàn đất, kết hợp quạt hút để giảm nồng độ 50-99%.

Radon và nguy cơ ung thư phổi

Khi hít phải, các sản phẩm phân rã của Radon (gọi là “con cháu” của Radon) như Polonium-218 bám vào các hạt bụi trong không khí. Chúng ta hít các hạt bụi này vào phổi, tại đây chúng tiếp tục phân rã và phát ra các hạt alpha. Các hạt alpha này bắn phá, gây hỏng DNA của tế bào biểu mô phổi, dẫn đến đột biến và hình thành ung thư.

Theo Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA), radon gây ra khoảng 21.000 ca tử vong vì ung thư phổi mỗi năm tại Mỹ (số liệu xác nhận 2024-2025). Ở người không hút thuốc, đây là nguyên nhân hàng đầu. Đáng lo ngại, người hút thuốc lá mà tiếp xúc với nồng độ radon cao có nguy cơ mắc ung thư phổi cao gấp 10 lần so với người không hút thuốc. Tương tự như các chất độc hại khác như thủy ngân hay Chì (Pb), mối nguy hiểm của Radon nằm ở sự tích tụ lâu dài.

Mức an toàn khuyến nghị (Cập nhật 2025):

• WHO: <100 Bq/m³ (2.7 pCi/L) – Mức tham chiếu.
• EPA (Mỹ): <150 Bq/m³ (4 pCi/L) – Mức cần hành động.

Để giảm nguy cơ, hãy kiểm tra nhà của bạn, đặc biệt là vào mùa đông khi nhà cửa thường đóng kín. Nếu nồng độ cao, việc lắp đặt hệ thống hút dưới sàn (sub-slab depressurization) có thể giảm Radon tới 99%.

Radon trong nhà đến từ đâu?

Nguồn Radon trong nhà chủ yếu đến từ ba con đường chính: Đất đá bên dưới móng (chiếm 70-80%), vật liệu xây dựng chứa uranium (10-20%), và nước giếng khoan (5-10%).

Chi tiết các nguồn:

1. Đất đá bên dưới móng nhà (70-80%): Đây là nguồn chính. Khí Radon từ đất thấm qua các vết nứt, khe hở trên sàn bê tông, các khớp nối, hoặc lỗ hổng quanh đường ống.
2. Vật liệu xây dựng (10-20%): Một số vật liệu như đá granite, bê tông làm từ cốt liệu chứa uranium có thể giải phóng Radon.
3. Nước giếng khoan (5-10%): Nước ngầm chảy qua các tầng đá chứa uranium có thể hòa tan Radon. Khi bạn sử dụng nước này (tắm, giặt, nấu ăn), Radon thoát ra không khí và tích tụ.

Yếu tố ảnh hưởng: Nhà càng kín khí, khả năng tích tụ Radon càng cao (có thể gấp 2-3 lần). Áp suất trong nhà thấp hơn ngoài trời (do quạt hút, máy sấy) cũng tạo lực hút khí Radon từ đất vào nhà. Nếu nguồn Radon từ nước, cần lắp hệ thống khử khí chuyên dụng (một phần của quy trình hóa chất xử lý nước).

Cách phát hiện và đo nồng độ Radon

Bạn không thể ngửi, nếm hay nhìn thấy Radon. Cách duy nhất để phát hiện là đo lường bằng các thiết bị chuyên dụng như Continuous Radon Monitor (CRM – đo liên tục), Charcoal Canister (đo ngắn hạn 2-7 ngày) hoặc Alpha Track Detector (đo dài hạn 3-12 tháng).

Các phương pháp đo phổ biến:

• Thiết bị đo liên tục (CRM): Cung cấp dữ liệu theo thời gian thực, cho kết quả nhanh chóng.
• Thiết bị đo thụ động (Ngắn hạn): Như Charcoal Canister (hộp than hoạt tính), cần 2-7 ngày.
• Thiết bị đo thụ động (Dài hạn): Như Alpha Track Detector, cần 3 tháng đến 1 năm, cho kết quả trung bình chính xác nhất về mức độ phơi nhiễm.

Lưu ý khi đo: Nên đo vào mùa đông. Đặt thiết bị ở tầng thấp nhất thường xuyên sử dụng (như tầng hầm đã hoàn thiện hoặc tầng 1). Đặt cách sàn ít nhất 1m, tránh gió lùa và khu vực ẩm ướt. Nếu kết quả trên 150 Bq/m³ (4 pCi/L), bạn cần hành động ngay.

Ở Việt Nam, bạn có thể liên hệ các phòng thí nghiệm được cấp phép, như Viện Khoa học và Kỹ thuật Hạt nhân (VINATOM), để phân tích mẫu. (Xem thêm các kiến thức chuyên môn khác về an toàn phòng thí nghiệm).

Biện pháp giảm thiểu và khắc phục

Nếu nồng độ Radon cao, phương pháp hiệu quả nhất là lắp hệ thống giảm áp dưới sàn (Sub-slab depressurization – SSD) để hút khí radon từ dưới móng nhà và thải ra ngoài, có thể giảm tới 99% nồng độ. Các biện pháp khác bao gồm bịt kín khe nứt và tăng cường thông gió.

Các phương pháp khắc phục hiệu quả:

1. Lắp hệ thống giảm áp dưới sàn (SSD): Đây là phương pháp hiệu quả nhất (giảm 90-99%). Một hệ thống quạt và ống nhựa PVC được lắp đặt để hút khí Radon từ bên dưới móng nhà và thải trực tiếp ra bên ngoài trời.
2. Bịt kín các khe nứt: Sử dụng silicone, polyurethane, hoặc các vật liệu chuyên dụng (tương tự như Teflon được dùng để làm kín) để bịt kín các vết nứt trên sàn, tường móng, và các khe hở quanh đường ống.
3. Tăng cường thông gió: Tăng lưu thông không khí, đặc biệt ở tầng hầm. Mở cửa sổ 2-4 giờ/ngày hoặc lắp quạt hút có thể giảm nồng độ tới 50%.
4. Xử lý nước giếng: Nếu Radon từ nước giếng, lắp hệ thống sục khí (aerator) hoặc lọc than hoạt tính (GAC) để loại bỏ Radon trước khi nước được đưa vào sử dụng.
5. Thay thế vật liệu xây dựng: Trong trường hợp nghiêm trọng, cần xem xét thay thế các vật liệu xây dựng (như mặt bàn đá granite) nếu chúng được xác định là nguồn phát Radon chính.

Chi phí cho một hệ thống SSD chuyên nghiệp thường dao động từ 800-2,500 USD. Sau khi lắp đặt, cần đo lại nồng độ Radon để đảm bảo hệ thống hoạt động hiệu quả.

Tác động xã hội và chính sách công

Radon gây ra 3-14% tổng số ca ung thư phổi toàn cầu và bị WHO xếp vào Nhóm 1 (chất gây ung thư). Tại Việt Nam, TCVN 7889:2008 quy định mức can thiệp là 200 Bq/m³ cho nhà cũ và 100 Bq/m³ cho nhà mới.

Radon được ước tính gây ra từ 3-14% tổng số ca ung thư phổi trên toàn cầu, tạo ra gánh nặng kinh tế hàng tỷ USD mỗi năm cho chi phí y tế.

• Quốc tế: WHO xếp Radon vào nhóm 1 (chất gây ung thư chắc chắn cho người). EPA (Mỹ) yêu cầu kiểm tra Radon khi giao dịch bất động sản. EU bắt buộc các quốc gia thành viên phải có kế hoạch hành động quốc gia và đánh giá rủi ro Radon trong xây dựng.
• Việt Nam: Việt Nam đã ban hành TCVN 7889:2008 (Tiêu chuẩn Việt Nam về Mức Radon trong nhà ở). Tiêu chuẩn này (vẫn còn hiệu lực đến 2025) quy định mức giới hạn can thiệp là 200 Bq/m³ đối với nhà ở cũ và 100 Bq/m³ đối với nhà xây mới.

Để tuân thủ và bảo vệ sức khỏe, việc kiểm tra Radon định kỳ, đặc biệt khi mua/bán nhà, là vô cùng cần thiết.

Những hiểu lầm phổ biến về Radon

Radon không phải là một nguyên tố độc hại ồn ào – nó không bốc mùi, không sủi bọt, không rò rỉ. Nhưng chính sự thầm lặng và vô hình đó mới là mối nguy hiểm đáng sợ nhất. Hàng triệu người trên thế giới vẫn hít vào một lượng nhỏ Radon mỗi ngày mà không hề hay biết. Và khi ung thư phổi được chẩn đoán, thường thì đã quá muộn.

Để bảo vệ gia đình, hãy hành động ngay hôm nay: Kiểm tra nồng độ Radon và lắp đặt hệ thống giảm thiểu nếu cần thiết. Để tìm hiểu thêm về các loại hóa chất và an toàn trong công nghiệp, hãy truy cập Hóa chất Doanh Tín.