Tài liệu
Amiăng là gì? Ứng dụng, tác hại và xu hướng loại bỏ toàn cầu [Cập nhật 2025]
Nó được ứng dụng rộng rãi nhất trong ngành xây dựng (tấm lợp fibro chiếm 70%), công nghiệp ô tô (má phanh), và cách nhiệt lò hơi.
Tuy nhiên, tác hại của amiăng là cực kỳ nghiêm trọng: WHO xác nhận mọi loại amiăng đều gây ung thư (nhóm 1), dẫn đến ung thư phổi, ung thư màng phổi và bệnh xơ phổi, với ước tính hơn 200.000 ca tử vong mỗi năm.
Do đó, xu hướng toàn cầu là loại bỏ hoàn toàn. Hơn 70 quốc gia đã cấm, và đáng chú ý, Mỹ đã ban hành lệnh cấm chrysotile (loại amiăng phổ biến nhất) từ năm 2024.
Giới thiệu tổng quan về Amiăng
Về bản chất, Amiăng là một nhóm khoáng chất silicat tự nhiên có cấu trúc sợi siêu nhỏ. Nó từng được dùng rộng rãi do bền, cách nhiệt tốt, nhưng lại cực kỳ nguy hiểm khi hít phải vì gây ung thư và các bệnh về phổi.
Về bản chất, Amiăng là một nhóm khoáng chất silicat, tồn tại tự nhiên trong đá và đất. Sợi của nó mỏng hơn tóc người hàng trăm lần, dễ dàng phân tán vào không khí khi bị xáo trộn.
Từng có mặt trong hơn 3.000 sản phẩm công nghiệp, sự nguy hiểm của amiăng đến từ chính cấu trúc sợi siêu nhỏ này. Khi hít phải, chúng xâm nhập sâu vào phổi và tồn tại vĩnh viễn, gây ra các bệnh lý nghiêm trọng sau nhiều năm.
Bài viết này tổng hợp dữ liệu dựa trên các nguồn có thẩm quyền cao nhất như Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA) để cung cấp cái nhìn toàn diện và cập nhật nhất.
Phân loại và tính chất kỹ thuật
Amiăng được chia làm 2 nhóm chính: **Serpentine (sợi xoắn)**, chỉ bao gồm Chrysotile (Amiăng trắng) chiếm 95% sử dụng; và **Amphibole (sợi thẳng)**, gồm 5 loại còn lại, sắc nhọn và nguy hiểm hơn.
Amiăng được chia thành 2 nhóm chính dựa trên cấu trúc sợi:
- Nhóm Serpentine (Sợi xoắn): Chỉ bao gồm Chrysotile (Amiăng trắng). Đây là loại chiếm đến 95% lượng amiăng được sử dụng trên toàn cầu. Sợi của nó xoắn, mềm dẻo và dễ dệt.
- Nhóm Amphibole (Sợi thẳng): Gồm 5 loại còn lại (Amosite, Crocidolite, Tremolite, Anthophyllite, Actinolite). Nhóm này có sợi thẳng, sắc nhọn như kim, được coi là nguy hiểm hơn đáng kể.
Bảng so sánh các loại Amiăng chính:
| Nhóm | Loại Amiăng | Đặc điểm chính và ứng dụng |
|---|---|---|
| Serpentine | Chrysotile (Trắng) | Sợi xoắn, linh hoạt. Chiếm 95% sử dụng. Dùng trong tấm lợp, xi măng, má phanh. |
| Amphibole | Amosite (Nâu) | Sợi thẳng, sắc. Chịu nhiệt cao, dùng trong vật liệu cách nhiệt. |
| Amphibole | Crocidolite (Xanh) | Sợi sắc nhọn nhất, được coi là loại độc hại nhất, gây ung thư mạnh nhất. |
| Amphibole | Tremolite & Actinolite | Thường xuất hiện dưới dạng tạp chất trong các khoáng sản khác. |
Tính chất vật lý – hóa học nổi bật:
- Chịu nhiệt: Không cháy, chịu được nhiệt độ lên đến 1000°C.
- Cách nhiệt & Cách âm: Hiệu quả vượt trội.
- Bền hóa học: Trơ với nhiều loại hóa chất, axit và bazơ nhẹ.
- Cách điện: Dẫn điện kém, dùng trong các tấm cách điện.
- Độ bền cơ học: Sợi mềm, dai, có thể dệt thành vải hoặc trộn với xi măng, polymer để tăng cường độ cứng.
Ứng dụng công nghiệp của Amiăng
Amiăng từng là thành phần không thể thiếu trong hàng ngàn sản phẩm, đặc biệt là trong ngành xây dựng (70%), ngành ô tô (làm má phanh) và ngành năng lượng (cách nhiệt lò hơi, đường ống) nhờ đặc tính bền và chịu nhiệt.
Với đặc tính ưu việt, amiăng đã từng là thành phần không thể thiếu trong hàng ngàn sản phẩm.
Ngành xây dựng – Ứng dụng lớn nhất (70%)
Trả lời trực tiếp: Ngành xây dựng là lĩnh vực ứng dụng amiăng nhiều nhất (70%), chủ yếu trong tấm lợp fibro xi măng, ống dẫn nước và các vật liệu cách nhiệt, chống cháy.
Đây là lĩnh vực sử dụng amiăng nhiều nhất, đặc biệt là amiăng trắng (chrysotile):
- Tấm lợp Fibro Xi măng: Rất phổ biến ở khu vực nông thôn Việt Nam.
- Ống dẫn nước và chất thải: Ống xi măng amiăng bền, không bị ăn mòn.
- Vật liệu cách nhiệt: Dùng cho tường, trần nhà xưởng, trường học.
- Sơn và Vữa chống cháy: Bảo vệ kết cấu thép và gang.
- Keo dán và vật liệu chống thấm: Tăng độ bền và khả năng chịu nhiệt.
Ngành ô tô, vận tải
Trả lời trực tiếp: Amiăng được dùng làm má phanh, ly hợp và miếng đệm cách nhiệt cho động cơ nhờ khả năng chịu nhiệt và lực ma sát tuyệt vời.
- Má phanh và Ly hợp: Tận dụng khả năng chịu nhiệt và lực ma sát tuyệt vời.
- Vật liệu cách âm/nhiệt: Dùng cho cabin, ống xả.
- Miếng đệm (Gaskets): Làm kín động cơ và các bộ phận chịu nhiệt.
Ngành năng lượng và hóa chất
Trả lời trực tiếp: Amiăng được dùng để cách nhiệt lò hơi, đường ống và làm miếng đệm van công nghiệp chịu áp suất và nhiệt độ cao trong các nhà máy hóa chất.
- Cách nhiệt lò hơi, đường ống: Giảm thất thoát nhiệt, chống cháy nổ.
- Miếng đệm van công nghiệp: Chịu được áp suất và nhiệt độ cao trong các nhà máy hóa chất, ví dụ như đường ống vận chuyển axit clohidric (HCl) hoặc xút (NaOH).
- Tấm cách điện: Dùng trong các tủ điện, cầu dao.
Các ứng dụng khác
Các ứng dụng khác bao gồm quần áo chống cháy trong quân sự, cứu hỏa và tấm chắn lửa. Trước đây, nó cũng xuất hiện trong các hàng tiêu dùng cũ như máy sấy tóc, bàn ủi.
- Quốc phòng & Cứu hỏa: Quần áo chống cháy, tấm chắn lửa.
- Hàng tiêu dùng (cũ): Từng xuất hiện trong bàn ủi, bếp gas, máy sấy tóc.
Tác động nghiêm trọng đến sức khỏe con người
WHO xếp amiăng vào **Nhóm 1: Chất gây ung thư ở người**. Hít phải sợi amiăng gây ung thư phổi, ung thư màng phổi (Mesothelioma) và xơ phổi (Asbestosis), với hơn 200.000 ca tử vong mỗi năm và không có ngưỡng phơi nhiễm nào là an toàn.
Đây là lý do chính khiến amiăng bị cấm. Mọi loại amiăng, bao gồm cả amiăng trắng, đều được WHO và IARC xếp vào Nhóm 1: Chất gây ung thư ở người.
Khi hít phải, các sợi amiăng siêu nhỏ găm vào mô phổi và màng phổi. Cơ thể không thể phân hủy hay đào thải chúng. Sau 10-40 năm ủ bệnh, chúng gây ra:
- Ung thư màng phổi (Mesothelioma): Một dạng ung thư hiếm gặp nhưng cực kỳ nguy hiểm, gần như chỉ do phơi nhiễm amiăng gây ra.
- Ung thư phổi: Phơi nhiễm amiăng làm tăng đáng kể nguy cơ ung thư phổi, đặc biệt là ở người hút thuốc.
- Bệnh xơ phổi (Asbestosis): Các sợi amiăng gây sẹo hóa mô phổi, khiến phổi bị cứng lại, gây khó thở nghiêm trọng và suy hô hấp.
WHO khẳng định không có ngưỡng phơi nhiễm an toàn nào đối với amiăng. Đây là một trong những tác hại của hóa chất nguy hiểm nhất trong môi trường lao động. Nó tương tự như các chất độc nguy hiểm khác như thủy ngân (Mercury), chì (Pb) hay Cadmium vì khả năng tích tụ và gây hại lâu dài.
Tác động đến môi trường
Amiăng gây ô nhiễm không khí, đất và nước ngầm một cách lâu dài. Sợi amiăng phát tán khi phá dỡ công trình, có thể tồn tại hàng chục năm, xâm nhập vào nguồn nước và ảnh hưởng đến hệ vi sinh vật.
Sự nguy hiểm của amiăng không chỉ dừng lại ở sức khỏe con người mà còn ảnh hưởng lâu dài đến môi trường:
- Ô nhiễm không khí và đất: Việc phá dỡ các công trình cũ có chứa amiăng giải phóng lượng lớn sợi vào không khí. Chúng có thể tồn tại trong môi trường hàng chục năm, lắng xuống đất và nước ngầm, sau đó lại bị tái phát tán bởi gió hoặc các hoạt động xây dựng.
- Ô nhiễm nguồn nước: Sợi amiăng có thể rửa trôi từ các tấm lợp, ống nước xi măng bị hỏng hoặc từ các bãi chôn lấp không đúng quy cách, đi vào hệ thống xử lý nước.
- Tác động sinh thái: Mặc dù không tích lũy sinh học như kim loại nặng, sự hiện diện của sợi amiăng trong đất và nước ảnh hưởng tiêu cực đến hệ vi sinh vật.
Thực trạng sử dụng và xu hướng loại bỏ toàn cầu
Hơn 70 quốc gia (bao gồm toàn bộ EU, Úc, Nhật Bản) đã cấm hoàn toàn amiăng. Đáng chú ý, Hoa Kỳ đã cấm amiăng trắng (chrysotile) vào năm 2024. Tuy nhiên, Nga, Trung Quốc, Ấn Độ và Việt Nam vẫn còn sử dụng.
Các quốc gia đã cấm hoàn toàn Amiăng
Trả lời trực tiếp: Tính đến 2025, hơn 70 quốc gia đã ban hành lệnh cấm hoàn toàn, bao gồm toàn bộ Liên minh Châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Canada. Gần đây nhất, Hoa Kỳ đã cấm amiăng trắng (chrysotile) vào năm 2024.
Tính đến năm 2025, hơn 70 quốc gia đã ban hành lệnh cấm hoàn toàn việc sử dụng mọi loại amiăng. Danh sách này bao gồm:
- Toàn bộ Liên minh Châu Âu (EU)
- Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc
- Canada, New Zealand, Brazil
- Cập nhật quan trọng (2024): Hoa Kỳ, sau nhiều thập kỷ, đã chính thức cấm nhập khẩu và sử dụng Chrysotile (amiăng trắng), loại amiăng duy nhất còn được sử dụng tại nước này. Lệnh cấm có lộ trình phase-out đến 2037 cho một số ứng dụng đặc biệt.
Các quốc gia còn sử dụng
Trả lời trực tiếp: Nga (nhà sản xuất lớn nhất), Trung Quốc, Ấn Độ, Indonesia và Việt Nam vẫn tiếp tục sản xuất và sử dụng amiăng trắng. Tại Việt Nam, amiăng trắng vẫn được dùng chủ yếu làm tấm lợp fibro xi măng.
Bất chấp lệnh cấm lan rộng, một số quốc gia vẫn tiếp tục sử dụng và sản xuất amiăng trắng, chủ yếu là Nga (nhà sản xuất lớn nhất, chiếm 55%), Trung Quốc, Ấn Độ, Indonesia và Việt Nam.
Tại Việt Nam, amiăng trắng (Chrysotile) vẫn được phép sử dụng, chủ yếu để sản xuất tấm lợp fibro xi măng, phục vụ phần lớn cho thị trường nông thôn.
Vật liệu thay thế
Các giải pháp thay thế an toàn hơn bao gồm sợi Cellulose (dùng trong tấm lợp), sợi thủy tinh (cách nhiệt) và các sợi polymer tổng hợp (PVA, Polypropylene).
Với xu hướng cấm toàn cầu, việc tìm kiếm vật liệu thay thế an toàn trở nên cấp thiết. Các giải pháp thay thế phổ biến bao gồm:
- Sợi Cellulose: Dùng trong xi măng, thay thế amiăng trong tấm lợp.
- Sợi thủy tinh: Dùng để cách nhiệt, cách âm (dù cũng cần cẩn trọng khi thi công).
- Sợi Polymer (PVA, Polypropylene): Trộn vào bê tông.
- Vật liệu chịu nhiệt khác: Như Graphite hoặc Teflon cho các ứng dụng công nghiệp đặc thù.
Kết luận
Amiăng là một ví dụ kinh điển về vật liệu “kỳ diệu” trở thành thảm họa sức khỏe cộng đồng. Dù có đặc tính kỹ thuật tốt, nhưng rủi ro gây ung thư là không thể chấp nhận.
Xu hướng chuyển dịch toàn cầu sang các vật liệu thay thế an toàn hơn và việc xây dựng khung pháp lý cấm hoàn toàn amiăng là tất yếu để bảo vệ sức khỏe con người và môi trường.
Nguyen Thi My Linh
